2005/03/20
Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa
Gaur ondoko laguna izan da, eskua sorbalda gainean
jarri didanean, eta atzo, berriz, autoa. Nazkatuta nago karranpak
jasotzeaz! Orain, gainera, etxean sartzeko atearen heldulekuari tira
behar. Baietz horrek ere karranpa eman! Estresatuta ote nago? Edo
eguraldiak du errua? Zer gertatzen den jakin nahian, Internetera jo dut.
Han aurkitu dut erantzuna: elektrizitate estatikoa da erruduna.
Neguan larruazala lehorragoa izaten dugu; horregatik, erraz metatzen dugu elektrizitate estatikoa.
Denok ezagutzen dugu elektrizitate estatikoaren eragina. Eskolan
bertan batek baino gehiagok ikasiko zuen zer zen, eta seguru asko
esperimentu erraz bat ere egingo zuen
elektrizitate estatikoaren eragina ulertzeko; adibidez, artilezko jertsean bolaluma igurtzi eta gero, lagunaren ilea nola erakartzen zuen ikustea.
Fenomenoa gogoan izan arren, askok ahaztu egin dute azalpena, nahiz
eta ez den batere zaila. Era errazean azalduta,
kontua da materia atomoz
osatuta dagoela, eta atomoek, berriz, karga positiboa eta negatiboa
duten partikulak dituztela, protoiak eta elektroiak, hurrenez hurren. Oro har, protoi adina elektroi izaten dute atomoek; beraz, materia neutroa izaten da.
Alabaina, atomo batzuek erraztasun handia dute elektroiak galtzeko,
eta beste batzuek, aldiz, elektroiak hartzeko joera dute. Elektroiak
erraz galtzen dituzten materialen artean, gizon-emakumeon larruazal
lehorra lehenengo tokian dago. Animalien larruak, ileak, artileak eta
zetak ere elektroiak galtzeko erraztasuna dute, baita aluminioak eta
paperak ere, baina ez aurrekoek bezainbestekoa.
Bestalde, material gutxi batzuek ez dute elektroiak hartzeko ez
galtzeko joerarik, eta haien artean kotoia eta altzairua daude. Zura ere
nahiko neutroa da, baina hezea badago elektroi batzuk erakartzeko gai
da.
Oinutsik ibiltzea oso ona da elektrizitate estatikoa deskargatzeko, eta ez horretarako bakarrik, noski.
Kautxuak eta anbarrak ere erakartzen dituzte elektroiak, eta are
indar handiagoz erakartzen dituzte nikelak eta kobreak, letoiak eta
zilarrak, eta urreak eta platinoak, ordena horretan. Azken bi metal
horiek poliesterrak bezainbesteko indarrez erakartzen dituzte
elektroiak, eta poliesterrak baino are indar handiagoz poliuretanoak,
PVCak eta teflonak.
Hortaz, elektrizitate estatikoa sortu nahi izanez gero, nahikoa da
elektroiak galtzeko joera duen material bat igurztea hartzeko
erraztasuna duen batekin. Hala, baten elektroiak bestera igarotzen dira,
eta materialak kargatuta gelditzen dira. Orduan ikusten da karga bereko
bi material aldaratu egiten direla, eta aurkakoa dutenak, aldiz,
erakarri.
Neguan, artilezko jertseak eta aire lehorra
Hori jakinda, erraz ulertzen da zergatik jende askok karranpa izaten
duen gauzaren bat ukitzean. Kontua da haizearen eta berogailuen eraginez
larruazala lehor-lehor izaten dutela. Larruazala, beraz, zeinu
positiboz kargatzen da, batez ere poliesterrez egindako jantziak
eramanez gero, poliesterrak zeinu negatiboa hartzen baitu. Elektrizitate
hori gorputzean metatuta gelditzen da, estatiko, edozein objektu
metaliko edo beste pertsona bat topatu arte. Hori ukitzean, metatutako
elektrizitatea mugitu egiten da, eta deskarga bat gertatzen da.
Ondorioa: karranpa sentitzen da.
Animalien larruak, artileak, zetak eta beste material batzuek elektroiak galtzeko joera dute.
Gauza bera gertatzen zaio autoari. Autoaren karrozeria hainbat
metalez eginda dago, eta, mugitzean haizeak ematen dionez, kargatzen
joaten da. Pneumatikoak, berriz, kautxuzkoak dira; horri dela eta, ezin
du zuzenean deskargatu lurrera. Gidaria autotik jaisten denean, ordea,
elektrizitateak deskargatzeko bidea topatzen du: gidariaren gorputza.
Ondorioz, gidari gaixoak karranpa sumatzen du.
Antzemateko modukoa izateko, deskargak 2.000 Voltekoa baino
gehiagokoa izan behar du. Ikusteko modukoa bada, berriz, 5.000 Volt
ingurukoa dela esan nahi du, eta, horretaz gain, txinparta urdin bat
atera badu, 10.000 Voltekoa izan da gutxienez.
Zer egin horrelakorik ez gertatzeko? Larruazala ondo hidratatzea eta
kotoizko arropak erabiltzea ona da gauzak edo lagunak ukitzean karranpak
ez izateko. Gelak oso lehor egotea ere saihestu behar da, eta
horretarako nahikoa da leihoak irekitzea kanpoan hezetasuna badago, edo
bestela hezegailu bat jar daiteke. Hartara, aire hezean dauden ur
molekulek elektrizitate estatikoa neutralizatzen dute. Halaber, oinutsik
ibiltzea oso eraginkorra da gorputzean metatutako elektrizitatea
deskargatzeko.
Bestalde, erraz su hartzen duten gasak edo likidoak garraiatzen
dituzten kamioiek lurreraino iristen den kate bat daramatte ardatzetik
zintzilik, horren bidez elektrizitatea deskargatu ahal izateko.
Antzekoak saltzen dituzte autoentzat.
Ordenagailuentzat kaltegarri
Ordenagailuen osagai batzuk erraz kaltetzen dira elektrizitate estatikoko deskargen ondorioz.
Karranpak inori gustatzen ez zaizkion arren, ez dira arriskutsuak
ezta kaltegarriak ere. Izan ere, arriskua ez dago elektrizitatez
kargatutako zerbait ukitzean, baizik eta
tentsio desberdina duten bi objektu aldi berean ukitzean. Horregatik ez dira hiltzen
argi-indarreko
kableetan geldirik dauden hegaztiak. Hegaztiren batek tentsio altuko bi
kable edo kablea eta zutoina ukituz gero, ordea, hil egiten da
elektrokutatuta.
Horregatik, ez zaigu ezer larririk gertatzen zerbait ukitzean
elektrizitatea deskargatzen dugunean. Alabaina, ordenagailuen
transistoreak izugarri sentikorrak dira tentsioarekiko, eta 200 Volteko
baino gutxiagoko deskarga batek kalte egin diezaieke. Beraz, norbaitek
ordenagailuaren barrenak atera, aldatu edo ukitu nahi baditu, hobe du
bere elektrizitate estatikoa deskargatzea, metalezko zerbait ukituz,
adibidez. Gainera, ezertan hasi aurretik, komeni da ekipoa lurrera ondo
konektatuta dagoela begiratzea.